نشر این خبر با ذکر منبع: www.sarzaminjavid.com شایسته است 

دکتر فرید براتی سده، فردی است که سالها در سازمان بهزیستی کشور در حوزه‌های مبارزه با اعتیاد مسؤولیت داشته و اکنون نیز در سازمان بهزیستی فعال است. سالها تدریس رشته روان‌شناسی در دانشگاه‌های کشور نشان می‌دهد وی افزون بر فعالیت در حوزه عملی و اجرایی کلان، از مسایل علمی و دانشگاهی فاصله نداشته است. آغاز گفت‌وگو با دکتر براتی به بررسی علمی پدیده اعتیاد اختصاص دارد و در بخش دوم گفت‌وگو مسایل اجرایی مورد پرسش قرار گرفته است.

  از نظر روان‌شناختی رفتار اعتیادی چگونه رفتاری است؟ چند نوع رفتار اعتیادی داریم و کدام یک از لحاظ اجتماعی و فردی خطرناک‌تر است؟

- رفتاری که انسان احساس اجبار به انجام دادنش دارد و در صورتی که انجامش ندهد دچار اضطراب، پریشانی، تنش، تحریک پذیری و حتی ‌گاه خشونت بشود، رفتار اعتیادی است. برخی از گونه‌های وسواس، پرخوری، اعتیاد به سکس و حتی اعتیاد به فعالیت در شبکه‌های مجازی و یا انجام بازی رایانه‌ای که تحت عنوان اعتیاد‌های نوپدید شناخته می‌شوند، در زمره رفتارهای اعتیادی قرار می‌گیرند. از دیدگاه یک ناظر خارجی، اصلی‌ترین و خطرناک‌ترین نوع رفتارهای اعتیادی، اعتیاد به الکل است و پس از آن اعتیاد به مواد مخدر و در مرحله بعدی اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی قرار دارد.

  خاستگاه احساس اجبار کجاست و عمده‌ترین دلایل روان‌شناختی رو آوردن به رفتارهای اعتیادی چیست؟

- این اجبار، درونی و اضطراب و کنترل آن است. به عنوان نمونه در برخی موارد، فردی که دچار خودارضایی اعتیادی است با انجام این عمل قصد دارد اضطراب خود را نسبت به فشارهای روحی و روانی کنترل کند و درصورتی که از انجام این عمل بازبماند دچار پریشانی و تنش می‌شود، یعنی این رفتار دیگر به معنای ارضای نیاز جنسی نیست.

درباره دلایل اعتیاد نیز در ابتدا باید تحلیلهای اجتماعی کلان‌تر را در نظر گرفت، زیرا در دامن زدن به رفتارهای اعتیادی نقش جدی دارند و نباید به تحلیل صرف روان‌شناختی اکتفا کرد. به عنوان نمونه در برخی رفتارهای اعتیادی مانند اعتیاد به سکس و اعتیاد به قمار، بحث فرا‌تر از کنترل اضطراب خواهد بود و عواملی مانند به دست آوردن قدرت و نشان دادن توانایی در مناسبات و روابط اجتماعی تاثیر بسزایی در روآوردن افراد به این‌گونه رفتار‌ها دارند. اما در یک نگاه کلی بی‌ثباتی، تلون مزاج و عواطف و از همه مهمتر ناتوانی در کنترل خود در مقابل تکانه‌هایی که به فرد وارد می‌شود، از عمده دلایل روان‌شناختی اعتیاد به شمار می‌آیند.

  آیا در کشور ما پژوهش و مطالعه دقیقی صورت گرفته که نشان دهد کدام رفتار اعتیادی فراگیر‌تر است؟

-  متأسفانه با آنکه می‌دانیم برای آسیب‌شناسی پدیده‌های اجتماعی، انجام پژوهش و داشتن آمار دقیق از اهمیت بسزایی برخوردار است، نسبت به بخش قابل توجهی از رفتارهای اعتیادی درکشورآمار دقیقی وجود ندارد. به عنوان نمونه شمار معتادان به الکل نامشخص است، با اینکه درباره وجود اعتیاد به شبکه‌های مجازی آگاهی داریم، متأسفانه آمار ملی در دسترس نیست. نرخ ملی اعتیاد به سکس نیز همین وضعیت را دارد. یکی از دلایل این نقص، پنهان بودن یا زیرزمینی بودن این‌گونه رفتار‌هاست که متأسفانه به دلیل ضعف ساختاری به دور از چشم مسؤولان در حال گسترش‌ است.

 آیا تفاوتهای فرهنگی در کشورهای گوناگون در نوع رفتار اعتیادی مردم هر جامعه‌ای تاثیر گذار است؟

-  مباحث فرهنگی بر نمودهای این رفتار‌ها تاثیرگذارند. به عنوان نمونه در برخی کشورهای غربی، شرط بندی به عنوان بخشی از فرهنگ شناخته می‌شود و هنگامی که این رفتار به افراط کشیده شود تحت عنوان رفتار اعتیادی تعریف می‌شود، در صورتی که این‌گونه رفتار‌ها در کشور ما کمتر به چشم می‌خورد. برقراری رابطه جنسی حتی از نوع شرعی (نه تحت عنوان ازدواج دایم) در فرهنگ ایرانی به دلایل متعددی آنچنان مورد پسند نیست، پس به نظر می‌رسد در کشور ما یکی از نمودهای رفتار اعتیادی یعنی اعتیاد به سکس کمتر وجود داشته باشد.

  آیا طبقه اجتماعی، اقتصادی و منزلتی فرادست از روآوردن به رفتارهای اعتیادی در امان هستند؟ به عبارت دیگر افرادی که جایگاه اجتماعی بهتر، وضع اقتصادی مطلوب‌تر و یا تحصیلات بالاتری دارند کمتر به این‌گونه رفتار‌ها، بخصوص اعتیاد به مواد مخدر- دچار می‌شوند؟

-  خیر! تضمینی وجود ندارد که این‌گونه آسیبهای اجتماعی و روانی در طبقه خاصی بروز پیدا نکنند و تفاوت تنها در کیفیت و کمیت بروز آنهاست. پرخوری اعتیادگونه در همه طبقات وجود دارد، اما نوع غذا متفاوت است. در اعتیاد به مواد مخدر تفاوت در نوع ماده مخدر، کیفیت و شیوه مصرف آن است. ماده گرانتر، کیفیت مرغوبتر و راه مصرف ایمن‌تر در طبقات بالا‌تر به چشم می‌خورد.

  با توجه به سالها فعالیت سازمانی و مسؤولیتهای مختلفی که در امر مبارزه با مواد مخدر برعهده داشته‌اید به نظر شما سازمانها و نهادهای مسؤول در این حوزه چه نمره‌ای دریافت می‌کنند؟

-  متأسفانه باید گفت هیچ سازمانی نمره قبولی دریافت نمی‌کند، زیرا اگر بدرستی به وظایف خود عمل می‌کردند وضعیت تا این حد نامطلوب نبود. هر روز به شمار معتادان ما افزوده می‌شود و حتی تعداد قابل شمار از افرادی که در مراکز مخصوص تحت درمان قرار می‌گیرند پس از گذشت مدت زمانی دوباره به مصرف مواد مخدر رو می‌آورند؛ اینها یعنی شکست روندهای تکراری. در مجموع شاید بتوان به سازمان بهزیستی از ۲۰ ، نمره ۱۴ را داد، اما دیگر نهاد‌ها مانند وزارت علوم، وزارت بهداشت، آموزش و پرورش نمره‌ای بالا‌تر از ۱۰ را دریافت نخواهند نمود. در این رهگذر ستاد مبارزه با مواد مخدر کمترین نمره را در بین نهادهای مسؤول به خود اختصاص می‌دهد، زیرا این ستاد در وظیفه ذاتی خود یعنی هماهنگ کردن همه نهاد‌ها و به کارگیری تمام توان آنها در جهت مبارزه و مقابله با مواد مخدر، آن‌گونه که باید موفق عمل نکرده است.

  نقش آموزش و پرورش را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

-  به نظر می‌رسد آن‌گونه که باید در این سازمان به موضوع «پرورش» اهمیت داده نمی‌شود و «آموزش» را به عنوان محور فعالیت‌های خود در نظر می‌گیرند، درحالی که می‌دانیم «تربیت» از اهمیت بسیار زیادی در جلوگیری از آسیبهای اجتماعی برخوردار است که نگاه مسؤولانه‌تر آموزش و پرورش نسبت به این موضوع را می‌طلبد.

موضوعی که امروزه به شکل جدی‌تری با آن روبه‌رو هستیم پدیده «مدارس آسیب زا» است. برخی رفتارهای نامناسب اولیای مدرسه و روابط میان دانش آموزان و اولیای مدرسه و میان دانش آموزان با یکدیگر و همچنین بافت و ساختار مدارس در برخی محیط‌های نامناسب و حاشیه‌ای شهر‌ها؛ می‌تواند آسیب‌های فراوانی را به آینده‌سازان کشور وارد کند، در حالی که مدرسه باید مأمن آسایش و بستر سلامت جامعه را فراهم آورد.

  وضعیت همکاری سازمان بهزیستی با وزارت آموزش و پرورش در زمینه مقابله با مواد مخدر چگونه است؟

-  در سالهای گذشته در بحث پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر، گروه‌های کار‌شناسی سازمان بهزیستی با حضور در محیط مدارس به پیشگیری اجتماع محور می‌پرداختند، بدین صورت که دانش آموزان را به بررسی مشکلات مدارس خود در رابطه با اعتیاد ترغیب می‌کردند. پس از چندی، آموزش و پرورش به دلایلی مانع این تعاملات شد، اما امید است با تغییر رویکردی که بتازگی در این وزارتخانه صورت گرفته شرایط برای همکاری دوباره فراهم شود. امروز دیگر زمان آن نیست که آموزش و پرورش مانند سالهای نه چندان دور وجود حتی یک دانش آموز دچار اعتیاد را انکار کند. هر یک روز بی‌توجهی به این موضوع زندگی یک انسان را نابود خواهد کرد.

قدس