نشر این خبر با یاد ناشر"سرزمین جاوید" شایسته است

مدتی بود که از ماشین‌های سنگین در حریم اثر جهانی چغازنبیل خبری نبود. اما صدور قرار منع تعقیب مالک این کارخانه از سوی دادستانی شهر شاوور، این توقف را درهم شکست. حالا مالک کارخانه قند با در دست داشتن حکم منع تعقیب و بدون گرفتن مجوز از اداره کل میراث‌فرهنگی استان خوزستان و پایگاه جهانی چغازنبیل، دوباره ماشین‌های سنگین را به محوطه باستانی چغازنبیل روانه کرده است.

این نخستین بار نیست که صدای «زیگورات» از قلب شهر «دورانتاش» بلند می‌شود. بهمن سال ۱۳۹۴ بود که در مصاحبه‌ای خبر از طرح ۶۰۰ هکتاری جنگل کاری صنعتی یک شرکت در حریم درجه یک چغازنبیل و هفت‌تپه دادم. این طرح برخلاف طرح فعلی برای احداث کارخانه قند، مجوزهای لازم را داشت. اما صدور مجوز جنگل‌کاری و تاسیسات جانبی در حریم محور جهانی شوش- هفت‌تپه- چغازنبیل بدعت غلطی بود که می‌توانست صدور مجوزها را برای سایر پروژه‌ها هموارتر کند. این پیش‌بینی حالا به واقعیت می‌پیوندد. اگر زمانی میراث‌فرهنگی استان خوزستان با تعرض به حریم درجه یک چغازنبیل موافقت کرده و رای خود را پس گرفته بود، حالا به بازی راهش نداده‌اند و به نظر می‌رسد استعلام و گرفتن مجوز از اداره این داستان، آخرین مرحله‌ای است که قرار است طی شود؛ آن هم با اعمال فشار.

برای در امان ماندن نگاه نامحرمان، تمام ضوابط رعایت حریم و عرصه چغازنبیل به همه ارگان‌های شهرستان و استان ابلاغ شده است اما در سالیان گذشته، عملا از سوی برخی ذی‌نفعان خواسته‌هایی تحمیل می‌شود که با ضوابط جهانی نگهداری از آثار ثبت جهانی در تعارض است. گاهی در کنار این اصرارها، لابی‌ها و چراغ‌سبزهایی از سوی بعضی کارشناسان و مسئولان هم به چشم می‌خورد. نتیجه این سلسله قانون‌شکنی‌ها، به این ختم می‌شود که میراث‌فرهنگی در عمل انجام شده قرار بگیرد و اگر موافقت نکند، تخریب‌ها در روزهای تعطیل و با درنظر گرفتن این اصل صورت بگیرد که «تا میراث متوجه شود و اقدامی کند، ما کار خود را کرده‌ایم.»

 آمایش سرزمین چه می‌گوید؟

طرحی چون ساخت کارخانه قند در حریم درجه یک چغازنبیل، خلاف توسعه پایدار است، زیرا اگر توسعه بر مبنای سند آمایش سرزمین شکل بگیرد، این محوطه باستانی با دیگر محورهای پیرامونش بهترین مسیر برای شکل‌گیری گردشگری و تقویت جنبه‌های مختلف آن خواهد بود.

‌بی‌شک واحدهای صنعتی غیرفعال در شوش فراوان است. کارخانه قند می‌تواند به شهرک‌های صنعتی اطراف منتقل شود. اولویت این منطقه گردشگری و حفظ آثار تاریخی آن است. ایجاد جنگل مصنوعی، کارخانه، پرورش ماهی با احداث حوضچه، سازه‌های صنعتی، هیچ‌کدام از اینها اولویت این منطقه نیستند. آنچه که اهمیت دارد و آمایش سرزمینی هم تاکید می‌کند، این است که حفظ منظر رودخانه دز و زیگورات چغازنبیل، حفاظت از جنگل ملی دز، توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی، احیای صنایع دستی و به طور کلی توجه به گردشگری اجتماع‌محور با تاکید بر الزامات میراث فرهنگی و محیط زیستی اولویت دارد. 

زیگورات از کمبودهایش می‌گوید

یکی از عواملی که به تشدید دست‌درازی‌ها به عرصه حریم این اثر ثبت تاریخی کمک می‌کند، نبود یگان حفاظت است. میراث عظیم چغازنبیل صرفا با حضور چند نگهبان حراست می‌شود، درصورتی‌که حفاظت از چنین اثر عظیم و گسترده‌ای، نیازمند حضور یگان حفاظت است؛ یگانی که خود ضابط قضایی باشد و رده حفاظتی داشته باشد. متاسفانه میراث فرهنگی این اهرم بازدارنده را ندارد، افراد مختلفی فشار می‌آورند و پیروز می‌شوند، اما بخش بازرسی و حقوقی وزارت میراث‌فرهنگی در عمل توان مقابله با آنها را ندارد.

سرنوشت چغازنبیل حالا به احداث کارخانه‌ای گره خورده است که از یک سو نوید اشتغال‌زایی و توسعه را می‌دهد و از سوی دیگر شرایط را برای تعرض به محوطه‌ای فراهم می‌کند که بیش از سه هزار سال زیر خاک خفته و آسوده و از گزند زمان در امان بود. حالا که عملیات احداث کارخانه و تسطیح اراضی، بدون دریافت مجوز آغاز شده است، عظیم‌ترین باقیمانده تمدن ایلامی‌ها در ایران به دست «آشوربانی‌پال» دیگری به مرور تخریب می‌شود و از یاد خواهد رفت؛ خواب زیگورات ایلامی‌ها حالا بیش از هر روزی آشفته‌تر است.

در حالی که قسمت‌هایی از اراضی ملی واقع در حریم درجه یک و دو میراث جهانی چغازنبیل در سال ۱۳۹۷ بدون گرفتن استعلام از وزارت میراث واگذار و تسطیح شده، در صورت صدور مجوز ساخت «کارخانه قند فانی‌ گستر» در مساحتی بالغ بر ۳۲۰ هکتار، نهادهای مسئول و اصرارکننده برای انجام این پروژه در مکانی خاص باید پاسخگوی اقدام خود باشند.

بررسی‌های «پیام ما» حکایت از آن دارد که ساخت کارخانه قند فانی گستر در حریم درجه یک و دو میراث جهانی چغازنبیل و بر روی طاقدیس سردارآباد موفق به دریافت مجوز از وزارت صنعت، معدن و تجارت شده است. با اینکه گرفتن این مجوز به معنی آغاز فعالیت برای ساخت و ساز نخواهد بود، بهره‌بردار به انواع مختلف سعی در بی‌توجهی به تذکرهای بسیار پایگاه جهانی چغازنبیل دارد و بیم آن می‌رود که همچون گذشته در اقدامی جسورانه قسمت‌هایی از اراضی ملی واقع در حریم جهانی چغازنبیل را تسطیح کند.

 اعمال فشار سیاسیون بر فرهنگیون

در حالی که پایگاه جهانی چغازنبیل، اداره کل میراث فرهنگی خوزستان و یگان حفاظت شوش وظیفه دارند مانع تعرض و تخریب حریم و عرصه محوطه‌های باستانی شوند، اما شنیده‌ها حکایت از آن دارد که فشارها و اعمال نظرها بر دستگاهای حافظ میراث فرهنگی برای ساخت این کارخانه همچنان پابرجاست. این فشارها نیز در حالی است که بر اساس قانون ساخت کارخانه در حریم درجه یک و دو محوطه های باستانی ممنوع است.

چگونه است که ارگان های دولتی برای حفاظت از بستر تاریخی طبیعی منطقه که در محدوده طاقدیس سردارآباد قرار دارد، واگذاری را به طور دائمی ممنوع کرده‌اند، اما زمین مورد نیاز برای ساخت یک واحد صنعتی واگذار می‌شود؟ آن هم در شرایطی که هرگونه فعالیت از جمله تسطیح، خاک‌برداری، خاک‌ریزی، احداث سازه، کانال کشی و… که موجب تغییر شکل در توپوگرافی تپه‌های تاریخی و عوارض طبیعی شود ممنوع است.

بر اساس بخشنامه هیات وزیران (مورخ ۱۹/۰۷/۱۳۸۲) برای حفاظت از میراث فرهنگی کشور و پرهیز از تاخیر در اجرای طرح‌های عمرانی و بروز اختلاف و پیگرد قضایی، مقتضی است تمامی دستگاه‌های اجرایی قبل از آغاز انجام عملیات اجرایی طرح‌های عمرانی، ضوابط حفاظتی آثار تاریخی و فرهنگی موجود و اجرای طرح را از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استعلام و بر اساس آن اقدام کنند.

همچنین تصویب‌نامه شماره ۵۷۸۴۰/ت ۲۹۶۹۰/ه مورخ ۰۴/۱۲/۱۳۸۲ هیات وزیران نیز تمامی وزارتخانه‌ها، سازمان ها و موسسات دولتی را موظف کرده پیش از اجرای پروژه‌های بزرگ عمرانی و در مرحله امکان‌سنجی و مکان‌یابی نسبت به انجام مطالعات فرهنگی تاریخی در آن خصوص اقدام کنند و در طرح و مکان‌یابی چنین پروژه‌هایی نتایج مطالعات انجام شده را رعایت کنند.

با توجه به اینکه پهنای تاریخی محوطه‌های باستانی بین هفت تپه، چغازنبیل، دهنو و چغامیش که در یک محور قرار دارند گسترده است شاهد تلاش ذینفعان، شرکتها و کشاورزان برای تعرض گاه و بی‌گاه به حریم محوطه‌های تاریخی هستیم و تاکنون پرونده‌های متعددی برای آنها تشکیل و منجر به صدور محکومیت قضایی شده است. حال که حرایم این دو محوطه باستانی، اراضی ملی محسوب می‌شود، بستر فرهنگی ایلام کهن باید تحت حفاظت قرار گیرد و مثل گوشت قربانی واگذار نشود.

 ضوابط میراث جهانی چه می‌گوید؟

مسئولان ارشد استان و شهرستان در هنگامه‌ای که برای اجرای یک طرح انواع واسطه‌ها و اعمال نظرها را به کار می‌گیرند، باید توجه داشته باشند که بر اساس ضوابط پایگاه‌های جهانی، احداث هرگونه کارخانه و کارگاه‌های آلاینده محیط زیست ممنوع است. در این باره حتی توسعه هرگونه پوشش گیاهی و اجرای طرح‌های جنگل‌کاری و تغییر کاربری اراضی کشاورزی از سنتی به صنعتی ممنوع اعلام شده است. بنابراین تنها راه حل برای ساخت این واحد صنعتی، اجرای آن در خارج از محدوده محوطه‌های درجه یک و درجه دو میراث جهانی چغازنبیل و هفت تپه است. 

اما چرا برای تعرض به محوطه تاریخی قرار منع تعقیب صادر شد؟ در حکم دادستان شهر شاوور آمده است که مالک تعرضی به «عرصه» بنا نداشته است، یعنی مالک کلنگ به دست نگرفته و به جان زیگورات چغازنبیل نیفتاده است. طبق قوانین جاری کشور همه دستگاه‌های کشور موظفند قبل از اجرای طرح‌های عمرانی، ضوابط حفاظتی آثار تاریخی و فرهنگی موجود و اجرای طرح را از وزارت میراث فرهنگی استعلام و بر اساس آن اقدام کنند.

تفاوت «عرصه» و «حریم» در ابلاغیه‌های صادرشده به دستگاه‌های دولتی مشخص و عیان است. پس از ثبت ملی یا جهانی هر اثر، میراث‌فرهنگی استان مربوط موظف است عرصه، حریم درجه یک و حریم درجه دو اثر را تعیین و به دستگاه‌های دیگر ابلاغ کند، کما اینکه بیش از ۵۰ سال از ثبت جهانی این اثر باستانی می‌گذرد و عرصه و حریم‌های آن مشخص و ابلاغ شده‌اند.

نکته قابل‌توجه در مورد این اثر ارزشمند جهانی، این است که زمین‌های حریم درجه یک و درجه دو میراث جهانی چغازنبیل، در تملک میراث‌فرهنگی استان خوزستان نیستند، بلکه این زمین‌ها جزو اراضی ملی هستند؛ همین سبب شده که این اراضی قطعه‌قطعه و با کمک وام‌های دریافت‌شده از صندوق‌ذخیره ملی یا سایر صندوق‌ها و به بهانه اشتغال‌زایی، به بستری برای تخریب هویت و تاریخ و سودجویی عده‌ای بدل شوند.

اراضی ملی در نزدیکی چغازنبیل به همه مردم تعلق دارند و قابل واگذاری به غیر نیستند. این مسیر، بستر تمدنی سرزمینی است و هر شکلی از تعرض به آن، ارزش‌های این تمدن باستانی را تخریب می‌کند و آنچه باید به نسل بعد منتقل شود را ویران می‌کند و چیزی از آن باقی نخواهد گذاشت.

مجتبی گهستونی-پیام ما

کارخانه قند، تهدید تلخ چغازنبیل

عاطفه رشنويي، مدير پايگاه چغازنبيل و هفت‌تپه در اين رابطه به يکي از رسانه‌ها گفته است: از همين تاريخ عمليات احداث کارخانه متوقف شد و با پيگيري قضائي و طرح شکايت از «کارخانه قند فاني‌گستر»، تا چند وقت اخير ديگر خبري از ورود ماشين‌هاي سنگين و تسطيح حريم درجه يک و درجه دو اثر ثبت جهاني نبود. صدور قرار منع تعقيب مالک اين کارخانه از سوي دادستاني شهر شاوور، اين توقف را درهم شکست.» به گفته رشنويي، در اين حکم آمده است که «مالک تعرضي به عرصه بنا نداشته است، يعني مالک کلنگ به دست نگرفته و به جان خود ساختمان چغازنبيل نيفتاده است، اما طبق قوانين جاري کشور و طبق بخشنامه هيات وزيران (مصوب 19/7/1383) و يک تصويب‌نامه هيات‌وزيران (مصوب 4/12/1382) براي حفاظت از ميراث فرهنگي کشور، اولا کليه دستگاه‌هاي کشور موظف هستند قبل از اجراي طرح‌هاي عمراني، ضوابط حفاظتي آثار تاريخي و فرهنگي موجود و اجراي طرح را از سازمان (وزارت) ميراث فرهنگي کشور استعلام و بر اساس آن اقدام کنند. ثانيا تفاوت «عرصه» و «حريم» عموما در ابلاغيه‌هاي صادرشده به ساير دستگاه‌هاي دولتي مشخص و عيان است.» اين نخستين باري نيست که حريم درجه يک چغازنبيل به بهانه‌هاي مختلف تسطيح مي‌شود. بهمن سال 94 بود که مجتبي گهستوني، فعال ميراث‌فرهنگي استان خوزستان خبر از طرح 600 هکتاري جنگلکاري صنعتي يک شرکت در حريم درجه يک چغازنبيل و هفت‌تپه داد. اين طرح برخلاف طرح فعلي براي احداث کارخانه قند، مجوزهاي لازم را داشت، صدور مجوز جنگل‌کاري و تاسيسات جانبي در حريم محور جهاني شوش- هفت‌تپه- چغازنبيل به زعم گهستوني بدعت غلطي بود که مي‌توانست صدور مجوزها را براي ساير پروژه‌ها هموارتر کند. اين پيش‌بيني گهستوني حالا به واقعيت مي‌پيوندد.
خطر خروج از ميراث جهاني
يک دوستدار ميراث فرهنگي در استان خوزستان گفت: اگر شوش به شهرت جهاني رسيد تنها به خاطر جغرافياي طبيعي از جمله داشتن رودها، بيشه‌ها و ديگر داشته‌هاي محيط زيستي‌‌اش بود که تمدن‌هاي بزرگي در آن تشکيل شد وجود محوطه باستاني در شوش، شهر باستاني دورانتاش و معبد زيگورات عيلامي چغازنبيل و شهر بزرگ اسلامي مگرنات و ديگر محوطه‌هاي باستاني باعث شهرت شوش در عرصه جهاني شده است. شوش تنها به اين خاطر به شهرت رسيده نه بخاطر صنعت. قاسم آل‌کثير بيان کرد: متاسفانه با اقداماتي که نشان از مشکل در مديريت دارد باعث شده‌ايم عرصه‌ هاي جهاني ما مورد تعرض و در خطر خروج از فهرست جهاني شوند. امروزه برخي از بناهاي تاريخي توسط افراد يا ارگان‌‌هاي مختلف تخريب يا مورد تعرض قرار مي‌گيرند. همچنين حريم بناهاي ثبت شده در فهرست ميراث فرهنگي يونسکو به سادگي مورد تجاوز قرار مي‌گيرد به‌طوري که برخي از بناهاي ثبت شده کشورمان در فهرست ميراث فرهنگي جهاني در خطر خروج از اين فهرست قرار گرفته است. بررسي‌ها حکايت از آن دارد که ساخت يک کارخانه قند در مساحتي بالغ بر 320 هکتار در حريم درجه يک و 2 ميراث جهاني شهر باستاني دورانتاش و زيگوراتِ چغازنبيل از برخي دستگاه‌هاي متولي مجوز گرفته گرچه تاکنون هيچ پروانه‌اي از سوي وزارت ميراث فرهنگي و پايگاه جهاني زيگورات صادر نشده است.
گارد ويژه در حريم چغازنبيل
با اين حال، مدير پايگاه ميراث جهاني چغازنبيل و هفت‌تپه با ابراز بي‌اطلاعي از حضور فرد يا اشخاص پشت پرده واگذاري اراضي واقع در حريم درجه يک چغازنبيل براي ساخت کارخانه قند گفت: گاه پاي سودجويان اقتصادي که سال‌هاست با شعار اشتغالزايي و رفع موانع توليد و توليد ملي از شرايط موجود استفاده مي‌کنند، در ميان است. اواخر سال 97 بود که استعلامي مبني بر انجام ساخت‌وساز در اراضي ملي که در حريم درجه يک و 2 چغازنبيل قرار دارد به دست پايگاه ميراث جهاني چغازنبيل رسيد. رشنويي خاطرنشان کرد: اگر قبل از واگذاري اراضي حريم درجه يک و 2 چغازنبيل و حتي جانمايي کارخانه قند با ميراث فرهنگي در اين خصوص مشورت مي‌شد، قطعا حريم درجه يک و 2 چغازنبيل و هفت‌تپه براي آن‌ها مشخص و نقطه ديگري براي جانمايي اين کارخانه معرفي مي‌شد. مگر ما چند محوطه مانند شوش و چغازنبيل در ايران داريم که به ‌راحتي اراضي ملي را به اشخاص مي‌بخشيم؟ مدير پايگاه ميراث جهاني چغازنبيل و هفت‌تپه از شکل‌گيري گارد ويژه در حريم اين ميراث جهاني به منظور رصد انجام فعاليت‌هاي ساخت‌وساز احتمالي متوليان کارخانه قند خبر داد. در اين شرايط سرنوشت چغازنبيل حالا با احداث کارخانه‌اي گره خورده است که از يک سو نويد اشتغالزايي و توسعه را مي‌دهد و از سوي ديگر شرايط را براي تخريب اثري فراهم مي‌کند که بيش از 3 هزار سال زير خاک خفته و آسوده و از گزند زمان در امان بود. حالا که عمليات احداث کارخانه و تسطيح اراضي، به‌رغم عدم کسب مجوز آغاز شده است، عظيم‌ترين باقي‌مانده تمدن ايلامي‌ها در ايران به دست «آشورباني‌پال» ديگري به مرور تخريب و از ياد مي‌رود، خواب زيگورات ايلامي‌ها حالا بيش از هر روزي آشفته‌تر است.

آرمان ملی

نشر این خبر با یاد ناشر"سرزمین جاوید" شایسته است